ورم ساق پا یا ادم (Edema) در ساق پا میتواند دلایل مختلفی داشته باشد که از مشکلات جزئی و موقت تا بیماری‌های جدی و مزمن را شامل میشود.
تورم زمانی اتفاق می‌افتد که مایعات در بافت‌های بدن، به‌ویژه در ناحیه ساق پا و قوزک‌ها، تجمع پیدا میکنند. دلایل ورم ساق پا میتواند به علت عوامل فیزیولوژیک، بیماری‌های سیستمیک، عوارض دارویی یا علل مکانیکی و محیطی باشد.
این ورم میتواند همراه با درد و یا بدون آن باشد. یک طرفه یا دوطرفه باشد. بصورت حاد و یا مزمن ایجاد شده باشد و میتواند همراه با علائم دیگری باشد که پزشک را به علت اصلی بوجود آورنده آن راهنمایی میکند.
علت ورم ساق پا بصورت دوطرفه
ورم ساق پا Edema ممکن است به علت بیماری های سیستمیک باشد. منظور از بیماری های سیستمیک آنهایی هستند که کل بدن را مورد تاثیر خود قرار میدهند. در این موارد هر دو ساق ورم میکنند. به عبارت دیگر تورم ساق پا در این بیماری ها معمولا دو طرفه است. مهمترین این علل عبارتند از
ایستادن یا نشستن طولانی‌مدت
یکی از شایع‌ترین دلایل ورم ساق پا ایستادن یا نشستن طولانی مدت است. وقتی فرد به مدت طولانی بدون تغییر وضعیت بدنی می‌ایستد یا می‌نشیند، جریان خون در پاها مختل شده و بازگشت خون به قلب کاهش می‌یابد.
این مسئله باعث تجمع مایعات در ساق پا و در نتیجه تورم میشود. برای مثال، مسافرت‌های طولانی‌مدت با هواپیما یا رانندگی‌های طولانی بدون استراحت میتواند به ورم پاها منجر شود.
کمبود فعالیت بدنی
فعالیت بدنی منظم به بهبود گردش خون و جلوگیری از تجمع مایعات در بافت‌های بدن کمک میکند. عدم فعالیت بدنی، به ویژه در افراد سالمند، باعث ضعف جریان خون و در نتیجه ورم ساق پا میشود. پیاده‌روی یا ورزش‌های ملایم میتواند به کاهش ورم کمک کند.
بیماری‌های قلبی
قلب یکی از اصلی‌ترین اندام‌های مسئول پمپاژ خون در بدن است. در صورتی که عملکرد قلب ضعیف شود، خون به‌درستی در سراسر بدن جریان نمی‌یابد. نارسایی قلبی (Congestive Heart Failure) یکی از علل شایع ورم ساق پا است.
در این وضعیت، قلب قادر به پمپاژ کافی خون نیست و مایعات در بخش‌های پایین بدن، مانند ساق‌ها، تجمع میکنند. همچنین، افراد مبتلا به نارسایی قلبی اغلب دچار تنگی نفس و خستگی نیز میشوند.
در بیماران قلبی بر اثر تاثیر جاذبه زمین بیشترین جایی که خون و ورم جمع میشود در ساق و مچ پا است. در این بیماران با دراز کشیدن و بالا نگه داشتن پا ورم ساق پا کمتر میشود
بیماری‌های کلیوی
کلیه‌ها نقش مهمی در دفع مایعات اضافی و مواد زائد از بدن دارند. اگر عملکرد کلیه‌ها به هر دلیلی مختل شود، مایعات به‌درستی از بدن دفع نشده و در نتیجه تورم در نواحی مختلف بدن، از جمله ساق پا، اتفاق می‌افتد.
بیماری‌های کلیوی مزمن یا حاد میتوانند منجر به ورم شوند. در این وضعیت‌ها، بیمار ممکن است علاوه بر ورم، علائم دیگری مانند افزایش فشار خون و خستگی نیز تجربه کند.
به علت تاثیر جاذبه ورم معمولا در اندام تحتانی بخصوص در ساق و مچ پا بیشتر است. در بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی دراز کشیدن موجب میشود آبی که در ساق تجمع پیدا کرده در کل بدن پخش شود. این بیماران صبح ها که از خواب بیدار میشوند ورم ساق پا کمی داشته و به عوض صورت آنها متورم و پف کرده است
بیماری‌های کبدی
کبد نیز در تنظیم تعادل مایعات و پروتئین‌های خون نقش دارد. در بیماری‌های مزمن کبدی مانند سیروز (Cirrhosis)، عملکرد کبد مختل شده و تولید پروتئین‌های مهمی مانند آلبومین کاهش می‌یابد. این کاهش پروتئین‌ها باعث میشود که مایعات در بافت‌های بدن، از جمله ساق‌ها، تجمع پیدا کنند.
کاهش پروتئین خون بدنبال سندروم نفروتیک در کلیه و یا سوء تغذیه و یا بعضی بیماری گوارشی هم ایجاد میشود. کاهش پروتئین خون موجب نشت بیشتر سرم از داخل مویرگ ها به فضای بین سلولی شده و در نتیجه موجب ورم کل بدن میشود
علت ورم ساق پا بصورت یک طرفه
معمولا در مواردی که علت تورم ساق پا مشکلات سیاهرگ (ورید) یا رگ لنفی باشد این ورم یکطرفه است.
همچنین تورمی که در ساق بدنبال ضربه و یا عفونت ایجاد میشود هم یکطرفه است. در زیر مهمترین علل ورم یکطرفه ساق مورد بحث قرار میگیرند.
نارسایی وریدی (واریس)
وریدها یا سیاهرگ‌ها خون را از بافت‌ها به سمت قلب بازمی‌گردانند. در برخی افراد، دریچه‌های وریدی که مانع از بازگشت خون به پاها میشوند، به‌درستی کار نمی‌کنند.
این مشکل باعث تجمع خون در وریدهای پا و در نتیجه تورم میشود. این وضعیت که به عنوان نارسایی وریدی یا واریس شناخته میشود، معمولاً با احساس سنگینی، درد و ظاهر قابل مشاهده رگ‌های واریسی در پاها همراه است.
بیماری های مزمن ریه
در بیماری های مزمن ریوی مانند آمفیزم و برونشیت مزمن فشار عروق ریوی بالا میرود و بدنبال آن ممکن است این افزایش فشار به ورید های قبل از قلب منتقل شده و در نتیجه موجب ورم شود
مصرف داروها
برخی داروها میتوانند عوارض جانبی مانند تورم پاها داشته باشند. داروهای مربوط به فشار خون بالا (مثل مسدودکننده‌های کانال کلسیم)، داروهای هورمونی (مثل قرص‌های ضدبارداری یا درمان جایگزینی هورمونی)، داروهای ضد افسردگی و داروهای ضد التهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) از جمله داروهایی هستند که ممکن است باعث تورم در ساق پا شوند.
چاقی
چاقی میتواند به افزایش فشار روی رگ‌ها و سیستم لنفاوی منجر شود، که در نتیجه باعث ورم ساق پاها میشود. افراد چاق معمولاً بیشتر مستعد ابتلا به نارسایی وریدی، لنف‌ادم و سایر مشکلات مرتبط با تجمع مایعات در پاها هستند.
مشکلات هورمونی
تغییرات هورمونی، به‌ویژه در زنان، میتواند به ورم پاها منجر شود. برای مثال، تغییرات هورمونی در دوران قاعدگی یا یائسگی میتواند باعث افزایش احتباس آب در بدن شود. همچنین، مشکلات تیروئید، مانند کم‌کاری تیروئید، نیز ممکن است باعث تورم در ناحیه ساق پا شود.
لنف‌ادم (Lymphedema)
سیستم لنفاوی بخشی از سیستم ایمنی بدن است که به تخلیه مایعات اضافی از بافت‌ها کمک میکند. در صورتی که این سیستم به هر دلیلی دچار اختلال شود، مایعات در ناحیه تحتانی بدن مانند ساق‌ها تجمع میکنند.
انسداد وریدهای لنفی معمولا بدنبال تومور، جراحی، بعد از رادیوتراپی، عفونت مزمن، رشد ناقص سیستم لنفاوی و فیلاریازیس ایجاد میشود.
این وضعیت میتواند باعث ورم شدید و دائمی شود.
عفونت‌ها
عفونت‌های موضعی در ناحیه ساق پا، مانند سلولیت (Cellulitis)، میتوانند منجر به تورم شوند. در این موارد، پوست ناحیه مبتلا قرمز، داغ و دردناک میشود. افراد مبتلا به دیابت یا کسانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند، بیشتر در معرض این نوع عفونت‌ها هستند.
عفونت در عضلات یا استخوان های ساق هم میتواند موجب ورم شود.
حاملگی
بارداری بر اثر فشار رحم بزرگ شده بر روی وریدهای لگن میتواند موجب بیشتر ماندن خون در وریدهای ساق و بدنبال آن ورم شود. این ورم معمولا یکطرفه است.
به‌علاوه، تغییرات هورمونی نیز باعث افزایش احتباس مایعات در بدن میشود. ورم در بارداری معمولاً طبیعی است، اما در برخی موارد ممکن است نشانه‌ای از وضعیت‌های جدی مانند پره‌اکلامپسی باشد که نیاز به پیگیری و مراقبت پزشکی دارد.
ضربه یا آسیب‌دیدگی
گاهی اوقات علت ورم ساق پا ضربات وارده به آن در حین کار یا ورزش است. مهمترین این آسیب ها عبارتند از
- شکستگی ها و پیچ خوردگی ها
- پارگی تاندون آشیل
- پارگی عضلات ساق
- شکستگی ساق
تجمع لخته‌های خون (ترومبوز ورید عمقی)
لخته شدن خون در وریدهای عمقی ساق میتواند موجب انسداد ورید و در نتیجه ورم ساق پا شود. این بیماری معمولا بصورت حاد ایجاد شده و با درد ساق همراه است.
در صورت درمان مناسب معمولا درد و ورم از بین میرود. با این حال در تعدادی از بیماران حتی با وجود از بین رفتن لخته، ورم ساق پا تا مدت ها باقی میماند
نارسایی وریدی ساق
در ساق دو سیستم وریدی وجود دارد که یکی سطحی و دیگری عمقی است. نارسایی وریدهای سطحی ساق معمولا موجب واریس و نارسایی سیستم وریدی عمقی ساق موجب ورم میشود
تومورهای لگن و انسداد ورید وناکاو تحتانی دو بیماری هستند که میتوانند موجب انسداد در مسیر بازگشت خون وریدی اندام تحتانی به قلب شده و ایجاد ورم ساق پا کنند
اختلالات مادرزادی مانند اتصال کوتاه بین ورید و شریان
اتصال نابجای بین شریان و ورید را شانت Shant میگویند. شانت ها میتوانند موجب افزایش فشار وریدی و در نتیجه ورم ساق پا شود
پارگی کیست بیکر
پارگی کیست بیکر که علائمی شبیه به لخته شدن خون در ورید های عمقی ساق ایجاد میکند میتواند موجب ورم ساق پا شود.
درمان ورم ساق پا
درمان ورم ساق پا یک خط سیر مشخص و عمومی ندارد بلکه برحسب اینکه علت ایجاد کننده آن چه باشد درمان متناسب با آن انجام میشود.
پزشک با توجه به گفته های بیمار، معاینه وی و بررسی های آزمایشگاهی و تصویربرداری از میان علل گفته شده علت ورم زانو و ساق پا را مشخص کرده و پس ار تشخیص، اقدام به درمان مناسب میکند.
برای درمان ورم ساق پا، روش‌های خانگی متعددی وجود دارد که میتوانند مؤثر باشند:
- بالا نگه‌داشتن پاها: یکی از ساده‌ترین و مؤثرترین روش‌ها، بالا نگه‌داشتن پاها به‌ویژه هنگام استراحت است. این کار باعث بهبود جریان خون و کاهش تجمع مایعات در پاها میشود. توصیه میشود پاها را بالاتر از سطح قلب قرار دهید.
- مصرف کمتر نمک: نمک زیاد در رژیم غذایی باعث افزایش احتباس مایعات در بدن میشود که میتواند ورم پا را تشدید کند. با کاهش مصرف نمک، به خصوص غذاهای فرآوری شده و آماده، می‌توانید از بروز یا شدت ورم جلوگیری کنید.
- استفاده از کمپرس سرد: گذاشتن کمپرس سرد روی ناحیه متورم به کاهش التهاب و ورم کمک میکند. بهتر است کمپرس سرد را به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه روی ساق پا قرار دهید.
- ماساژ پا: ماساژ آرام ساق پا با حرکات ملایم از پایین به بالا میتواند به بهبود جریان خون و کاهش تجمع مایعات کمک کند.
- فعالیت بدنی و ورزش سبک: پیاده‌روی منظم و ورزش‌های سبک میتواند به بهبود گردش خون و کاهش ورم کمک کند. حرکت مداوم پاها مانع از تجمع مایعات در آنها میشود.
- پوشیدن جوراب‌های واریس: این نوع جوراب‌ها به کاهش فشار بر روی رگ‌ها کمک میکنند و از تجمع مایعات در پاها جلوگیری میکنند.
اگر ورم پا طولانی‌مدت باشد یا با علائم دیگری همراه باشد، مشاوره با پزشک ضروری است.