دست مهمترین ابزار حرکتی است که انسان به توسط آن میتواند محیط اطرافش را تغییر دهد. دست هم میتواند برای کارهایی که نیاز به نیروی زیادی دارند بکار رود (مانند گرفتن اشیاء سنگین و جابجا کردن آنها) و هم برای کارهای ظریف مانند خلق آثار هنری از آن استفاده میشود.
نوک انگشتان انسان بیشترین و متراکم ترین پایانه های حسی را نسبت به دیگر مناطق بدن دارد و نوک انگشتان دست بیش از هر جای دیگر بدن انسان میتواند در موقعیت های دلخواه فضایی قرار گیرد.
در این مقاله آناتومی دست را از جنبه های مختلف مانند عناصر تشکیل دهنده آن و از نظر حرکات دست و تصویربرداری دست بررسی میکنیم.
کلیات آناتومی دست
دست قسمت انتهایی اندام فوقانی است و تشکیل شده از یک کفی پهن (کف دست Palm) و پنج انگشت Digit. در انتهای کف دست چهار انگشت قرار گرفته که میتوانند روی کف دست خم شده و توانایی گرفتن Grasping را به انسان بدهند.
انگشت نزدیک شست انگشت دوم است و به آن انگشت اشاره Index finger هم میگویند. انگشت وسطی Middle finger ، انگشت سوم یا بلندترین انگشت دست است. انگشت چهارم انگشت حلقه یا انگشتری Ring finger است و انگشت پنجم انگشت کوچک Small finger است.
شست یا انگشت اول به کناره کف دست متصل شده و مهمترین انگشت دست است. شست در مقابل چهار انگشت دیگر قرار میگیرد و تقریبا در همه کارهایی که با دست انجام میدهیم شرکت میکند.
هر انگشت از سه بند تشکیل شده است. بند انتهایی یا دیستال Distal بندی است که ناخن بر روی آن قرار گرفته است. بند وسط را بند میدل Middle هم میگویند و بندی که به کف دست متصل میشود را بند پرگزیمال Proximal مینامند. شست از دو بند تشکیل شده و بند وسط ندارد.
آناتومی دست. استخوان ها
قسمت مرکزی دست استخوان های آن است و تمام عناصر دیگر بر روی استخوان ها سوار میشوند. پس معمولا بررسی آناتومی دست مانند آناتومی هر قسمت دیگر بدن با بررسی استخوان های آن شروع میشود.
در کف دست انسان پنج استخوان دراز به نام متاکارپ Metacarp وجود دارد و هر انگشت سه استخوان دارد بجز شست که از دو استخوان تشکیل شده است. به استخوان های انگشت، فالانکس Phalanx میگویند. هر متاکارپ و هر فالانکس از سه قسمت سر، تنه و قاعده درست شده است.
در بعضی از نقاط کف دست استخوان های گرد کوچکی با نام استخوان های سزاموئید Sesamoid bones وجود دارد که در مسیر تاندون ها قرار گرفته و کارایی آنها را بیشتر میکنند. تعداد این استخوان های سزامویید در دست افراد مختلف متفاوت است.
آناتومی دست. مفاصل
مهمترین کارکرد دست حرکات آن است که در نتیجه عملکرد مفاصل ایحاد میشود. در بررسی آناتومی دست باید مفاصل آن را خوب بشناسیم.
دست سه نوع مفصل دارد
- مفاصل متاکارپوفالانژیال Metacarpophalangeal joints که بین استخوان های متاکارپ و استخوان های بند پرگزیمال انگشتان واقع شده اند
- مفاصل اینترفالانژیال پرگزیمال joints Proximal interphalangeal که بین بند های میانی و پرگزیمال انگشتان قرار گرفته اند
- مفاصل اینترفالانژیال دیستال Distal interphalangeal joints که بین بند های وسطی و انتهایی انگشتان هستند
روی استخوان ها را در محل مفصل غضروف پوشانده است و دور تا دور مفصل بوسیله پرده بافتی به نام کپسول مفصلی پوشیده شده است.
آناتومی دست. سطوح و حرکات
دست سطوح و حرکات متعددی دارد و جزء مهمی از بررسی آناتومی دست مطالعه این سطوح و حرکات است.
دست ( کف دست و انگشتان) دو سطح دارد.
- سطح ولار Volar یا کف دستی یا پالمار Palmar یا قدامی یا آنتریور Anterior که در طرفی است که کف دست قرار گرفته و مو ندارد
- سطح دورسال Dorsal یا پشت دستی یا پوستریور Posterior که در طرفی است که پشت دست قرار گرفته و مو دارد.
حرکات شست و دیگر انگشتان دست در شکل های زیر نشان داده شده است.
آناتومی دست. عضلات
در مطالعه آناتومی دست بررسی عضلات آن بسیار مهم است.
عضلاتی که موجب حرکات انگشتان دست میشوند را به دو دسته بیرونی یا اکسترنسیک Extrensic muscles و عضلات درونی یا اینترینسیک Intrinsic muscles تقسیم بندی میکنند.
عضلات بیرونی آنهایی هستند که در ساعد قرار گرفته اند ولی تاندون آنها از مچ دست عبور کرده و به انگشتان متصل شده و موجب حرکت آنها میشوند و عضلات درونی آنهایی هستند که در کف دست قرار گرفته اند.
عضلات درونی یا اینترنسیک دست
عضلات درونی یا اینترینسیک چهار دسته اند
عضلات تنار Thenar muscles این عضلات برجستگی کف دست که نزدیک شست است را میسازند.
عضلات هیپوتنار Hypothenar muscles این عضلات برجستگی کوچکتر کف دست در طرف انگشت کوچک را میسازند.
عضلات بین استخوانی یا اینتراوسئوس Interosseous muscles اینها هفت عضله کوچک هستند که در بین استخوان های متاکارپ قرار گرفته اند و وظیفه آنها دور کردن و نزدیک کردن انگشتان نسبت به یکدیگر است.
عضلات کرمی یا لومبریکال Lumbrical muscles چهار عضله هستند که از تاندون های خم کننده یا فلکسور عمقی انگشتان منشاء میگیرند و به تاندون اکستانسور یا باز کننده انگشت متصل میشوند. وظیفه آنها راست کردن انگشت در مفاصل اینترفالانژیال است.
عضلات هیپوتنار
عضلات هیپوتنار عبارتند از
کفی کوتاه Palmaris brevis که درست زیر پوست ناحیه هیپوتنار قرار داشته و پوست را چین میدهد
دور کننده انگشت کوچک Abductor digiti minimi که با انقباض آن انگشت کوچک از انگشت چهارم دور میشود
خم کننده انگشت کوچک Flexor digiti minimi که با انقباض آن انگشت کوچک از مفصل متاکارپوفالانژیال خم میشود
مقابل کننده انگشت کوچک Opponens digiti minimi موجب میشود انگشت کوچک به شست نزدیک شود
عضلات تنار
عضلات تنار عبارتند از
دور کننده کوتاه شست Abductor pollicis brevis زیر پوست ناحیه تنار قرار داشته و وظیفه آن اینست که شست را به کف دست عمود میکند
نزدیک کننده شست Adductor pollicis شست را به کف دست نزدیک میکند
خم کننده کوتاه شست Flexor pollicis brevis شست را از محل مفصل متاکارپوفالانژیال خم میکند
مقابل کننده شست Opppnens pollicis شست را بلند کرده و در مقابل انگشت کوچک قرار میدهد
در شکل بالا عضلات تنار و هیپوتنار نشان داده شده اند
در شکل بالا عضلات کرمی یا لومبریکال دیده میشوند که از تاندون های فلکسور عمقی انگشتان منشاء گرفته و به تاندون های اکستانسور میچسبند.
آناتومی دست. تاندون ها
شاید در هیچ جای دیگر بدن تاندون ها اینقدر ظریف و مهم نباشند که در دست هستند. مطالعه این تاندون ها قسمت مهمی از آناتومی دست است.
هر انگشت دو تاندون خم کننده یا فلکسور Flexor دارد. یکی تاندون خم کننده عمقی است که به سطح ولار استخوان بند انتهایی انگشت متصل میشود و وظیفه آن خم کردن بند انتهایی روی بند وسط یا به زبان دیگر خم کردن مفصل اینترفالانژیال دیستال است. عضله این تاندون در ناحیه ساعد قرار گرفته است.
تاندون دیگر خم کننده یا فلکسور سطحی انگشت است که به سطح ولار استخوان بند میانی انگشت متصل میشود و وظیفه آن خم کردن بند وسط روی بند پرگزیمال یا به زبان دیگر خم کردن مفصل اینترفالانژیال پرگزیمال است. عضله این تاندون نیز در ناحیه ساعد قرار گرفته است.
در سطح دورسال انگشتان دست تاندون اکستانسور یا باز کننده انگشت وجود دارد که وظیفه آن باز کردن و در حالت مستقیم نگه داشتن بندهای انگشتان است. عضلات این تاندون ها هم در ناحیه ساعد قرار دارد.
تاندون های اکستانسور یا بازکننده از پشت مچ دست و پشت متاکارپ ها عبور کرده و به انگشتان دست میرسند. هر انگشت یک تاندون اکستانسور دارد بجز شست، انگشت سبابه و گاهی انگشت کوچک که دو تاندون اکستانسور دارند.
هر تاندون اکستانسور هم به بند وسطی و هم به بند دیستال یا انتهایی انگشت متصل میشود. تاندون اکستانسور هر انگشت در سطح پشتی فالانکس پرگزیمال با بند پرگزیمال، پهن شده و تمام سطح پشتی استخوان را فرا میگیرد به همینخاطر در این ناحیه به آن کلاه اکستانسور یا Extensor hood میگویند.
تاندون های اکستانسور انگشتان در حین عبور از سطح پشتی متاکارپ ها با یکدیگر اتصالاتی برقرار میکنند که در شکل بالا دیده میشود.
تاندون های فلکسور هر انگشت در حین عبور از روی استخوان، از زیر تونل هایی از بافت محکمی مانند رباط عبور میکنند. به این تونل ها پولی Pulley میگویند. وظیفه پولی ها اینست که تاندون های فلکسور را در نزدیک استخوان و مفصل نگه داشته و مانع از دور شدن آنها از استخوان و مفصل در هنگام خم شدن یا فلکشن انگشت میشوند.
پولی های متعددی در سطح ولار یا قدامی هر اگشت وجود دارد که نامگذاری شده اند. در شکل بالا پولی های محکم به رنگ آبی و پولی های نازک تر به رنگ قرمز نشان داده شده اند.
تاندون های فلکسور یا خم کننده انگشتان در حین عبور از سطح قدامی انگشت در درون لایه ای از بافت سینوویال قرار گرفته اند که به آن تنوسینوویوم Tenosinovium میگویند. وظیفه این لایه سینوویال اینست که با ترشح مایع سینوویال موجب تسهیل حرکت تاندون در زیر پولی و بر روی استخوان میشوند.
آناتومی دست. رباط ها
رباط ها نوار های بافتی محکمی هستند که در اطراف مفاصل وجود دارند دو سر آنها به استخوانهای دو طرف مفصل درست نزدیک به سطح مفصلی میچسبد و مانع از حرکت مفصل در جهات خاصی میشود.
در دو طرف هر کدام از مفاصل دست دو رباط جانبی یا لیگامان کلترال Collateral ligament وجود دارد که مانع از حرکت مفاصل در جهات جانبی میشوند. در سطح ولار یا کف دستی مفصل اینترفالانژیال پرکزیمال دست هم یک رباط قوی به نام ولار پلیت Volar plate وجود دارد که مانع از باز شدن بیش از حد مفصل میشود.
رباط های جانبی یا لیگامان های کلترال در دو طرف مفاصل قرار گرفته و مانع از حرکات بند های انگشت به طرفین میشوند.
ولار پلیت Volar plate قسمتی از کپسول مفصل بین انگشتان دست است که بسیار کلفت و محکم شده و مانع از برگشت بندهای انگشت به پشت میشود.
آناتومی دست. عروق
مطالعه آناتومی دست بدون بررسی رگ های آن کامل نیست.
مهم ترین رگ های دست، رگ ها یا عروق رادیال و اولنار هستند. شریان رادیال در طرفی از دست قرار گرفته است که استخوان رادیوس قرار دارد و شریان اولنار هم در طرف استخوان اولنا است.
شریان های رادیال و اولنار در کف دست در دو ناحیه به هم متصل میشوند و دو لوپ یا حلقه شریانی را تشکیل میدهند. یک حلقه سطحی و یک حلقه عمقی است.
از این حلقه شریانی عروقی منشاء میگیرند که در بین متاکارپ ها سیر میکنند و با رسیدن به بند پرگزیمال انگشت، هر کدام به دو شاخه تبدیل میشوند که در طرفین انگشتان مجاور تا انتهای انگشت طی طریق میکنند. به این شریان ها، شریان های انگشتی یا دیجیتال Digital artery میگویند.
در شکل بالا قوس ها یا لوپ های شریانی سطحی و عمقی دیده میشوند. در دست همراه هر شریان ورید همنام آن هم وجود دارد.
آناتومی دست. اعصاب
در این قسمت از بررسی آناتومی دست اعصاب آن را مطالعه میکنیم.
سه عصب مهم اندام فوقانی بعد از عبور از مچ به دست میرسند. این سه عصب عبارتند از
عصب رادیال Radial nerve
این عصب در سمت استخوان رادیوس یا زند زبرین است و موجب حس نیمه پرگزیمال سطح پشتی انگشتان شست، انگشت اشاره و انگشت وسطی و همچنین قسمتی از سطح پشتی دست که در مجاورت این انگشتان قرار دارد میشود.
اعصاب حسی این عصب در پشت دست به شاخه های کوچکتری تقسیم میشوند که در طرفین انگشت از قاعده آن به طرف انتها حرکت میکنند. کارکرد این عصب در دست حسی است و موجب فعالیت عضلات نمیشود.
عصب مدیان Median nerve
این عصب از داخل کانال مچ دست عبور کرده و به کف دست میرود سپس در آنجا به شاخه های حرکتی و حسی تقسیم میشود.
شاخه های حرکتی عصب مدیان به طرف عضلات تنار و لومبریکال رفته و عضلات اول و دوم لومبریکال و تعدادی از عضلات تنار را عصب دهی میکند. شاحه های حسی عصب مدیان هم به شاخه های متعددی تقسیم شده و به طرف انگشتان دست میروند.
از قاعده انگشت تا نوک انگشت نام عصب دیجیتال Digital nerve یا عصب انگشتی را به خود گرفته و موجب حس قسمت کف دستی انگشتان شست و سبابه و وسطی و نیمی از انگشت انگشتری میشود. در هر طرف سطح ولار انگشتان یک عصب دیجیتال عبور میکند.
عصب اولنار Ulnar nerve
این عصب از سطح ولار مچ دست و از روی رباط عرضی کف دست عبور میکند. عصب اولنار در سطح ولار مچ دست از داخل کانالی به نام گویان Guyon canal عبور کرده و سپس به شاخه های حسی و حرکتی تقسیم میشود.
شاخه های حرکتی آن به تمام عضلات هیپوتنار، تعدادی از عضلات تنار، تمامی عضلات بین استخوانی و عضلات لومبریکال ۳ و ۴ میروند. پس میبینیم که عمده عضلات دست به توسط عصب اولنار عصب دهی میشود.
در دست عصی مدیان بیشتر کارکرد حسی داشته و عصب اولنار کارکرد حرکتی دارد. شاخه های حسی عصب اولنار سطح ولار انگشت کوچک و نیمه داخلی انگشت انگشتری و قسمتی از کف دست که در مجاورت این انگشتان قرار دارد را حس میدهد.
رادیوگرافی دست
رادیوگرافی ساده یکی از مهم ترین راه های تصویربرداری است که با استفاده از آن پزشک معالج وضعیت استخوان های دست را بررسی میکند. اولین تصویر رادیوگرافی از بدن انسان را ویلیام رونتگن در قرن نوزدهم از دست همسرش گرفت که در زیر آن را میبینید.
نماهای استاندارد کف دست شامل رخ، نیمرخ و مایل هستند. البته برای انگشتان دست ممکن است از نماهای با بزرگنمایی بیشتر استفاده شود. در تصاویر زیر رادیوگرافی های رخ، نیمرخ و مایل دست نشان داده شده اند.
