اسکن استخوانی که به آن اسکن رادیوایزوتوپ Radioisotope scan، اسکن رادیونوکلاید Radionuclide scan یا سنتی گرام Scintigram هم یا اسکن هسته ای هم میگویند نوعی روش تصویر برداری است که میتواند کمک فراوانی به تشخیص بسیاری از مشکلات استخوان ها بخصوص عفونت های استخوانی و تومورهای استخوانی بکند.
اسکن هسته ای استخوان چگونه کار میکند
در اسکن هسته ای یا رادیوایزوتوپ استخوانی مقادیری از یک ماده رادیواکتیو به بیمار تزریق میشود. نوع ماده رادیواکتیو استفاده شده متنوع است و انتخاب آن بسته به اینست که پزشک معالج در صدد تشخیص چه نوع ضایعه ای میباشد.
از اسکن رادیوایزوتوپ در قسمت های مختلف پزشکی مانند تشخیص بیماری های استخوان، غدد داخلی، بیماری های قلبی، بیماری های ریوی و … استفاده میشود.
برای انجام اسکن هسته ای ابتدا مقادیر اندکی از ماده رادیواکتیو به بدن بیمار تزریق میشود. بعد از تزریق وریدی ماده رادیواکتیو به بدن این ماده در جریان خون پخش شده و در تمام بدن انتشار میابد و هر بافتی مقداری از آن را جذب میکند.
بافت هایی که دچار بیماری های خاصی هستند مقدار بیشتری از ماده رادیواکتیو را جذب میکنند بطور مثال برای تشخیص تومورهای استخوانی از عنصر رادیواکتیو تکنیسیم استفاده میشود.
تکنیسیم رادیواکتیو در استخوانی که سلول های تومورال داشته باشد بیشتر جذب میشود. و یا در عفونت ها استخوان، ماده رادیواکتیو بیشتری در بافت عفونی جمع میشود.
در نکروز آوازکولر سر استخوان ران میزان جذب ماده رادیواکتیو در سر استخوان ران ممکن است بیش از حد و یا کمتر از حد باشد.
پزشک معالج از روی میزان جذب ماده رادیواکتیو در بافت مورد نظر متوجه میشود که آیا آن بافت بیمار است یا خیر. ولی به چه طریق میزان تجمع ماده رادیواکتیو در هر بافت مشخص میشود.
اسکن رادیوایزوتوپ استخوان چه کاربردی دارد
از اسکن استخوانی یا رادیوایزوتوپ در موارد زیر استفاده میشود
- تشخیص تومور و سرطان استخوان
- مشخص کردن اینکه آیا سرطانی که در نقطه دیگری از بدن وجود دارد به استخوان منتشر شده و متاستاز داده است یا خیر. تومورهای پستان، ریه، پروستات، تیروئید و کلیع میتوانند به استخوان متاستاز بدهند
- تشخیص شکستگی های ظریف و بدون جابجایی که در رادیوگرافی ساده قابل دیدن نیستند و یا شکستگی های استرسی
- تشخیص عفونت استخوان یا استئومیلیت
- تشخیص علت درد استخوان وقتی که هیچ علت دیگری برای آن مشخص نشده است
- تشخیص بیماری های متابولیک مانند استئومالاسی، استئودیستروفی کلیوی، پرکاری اولیه غده پاراتیروئید و بیماری پاژه
اسکن رادیوایزوتوپ استخوان بیشتر وجود داشتن یا وجود نداشتن ضایعه یا آسیب یا تومور و همچنین محل ضایعه احتمالی را نشان میدهد و معمولا نمیتواند نوع دقیق ضایعه استخوانی را مشخص کند. برای بررسی علت بیماری، پزشک معالج از روش های دیگر استفاده میکند.
تکنیک انجام اسکن هسته ای استخوان چیست
ماده رادیواکتیو ناپایدار بوده و همیشه در حال تجزیه و تبدیل شدن به عناصر دیگر بوده و این تجزیه موجب ساطع شدن اشعه گاما میشود.
پس هر جایی که ماده رادیواکتیو باشد اشعه گاما تابش میشود و هرچه میزان تراکم ماده رادیواکتیو در بافتی بیشتر باشد میزان تابش اشعه رادیواکتیو از آن بافت بیشتر است. از این خاصیت برای تصویربرداری پزشکی استفاده میشود.
برای انجام اسکن هسته ای استخوان یک ماده رادیواکتیو به درون جریان خون بیمار تزریق میشود.
ماده رادیواکتیو پس از تزریق شدن به بدن بیمار و جذب در محل آسیب دیده یا ضایعه دار شروع به تابش اشعه گاما میکند.
مدتی پس از تزریق که پزشک مطمئن شد ماده رادیواکتیو به اندازه کافی در بافت مورد نظر تجمع پیدا کرده است (معمولا چند ساعت) بیمار در مقابل یک دوربین مخصوص قرار میگیرد. این دوربین اشعه گامای تابیده شده از بیمار را دریافت کرده و آنرا تبدیل به یک عکس میکند.
گرچه ماده رادیواکتیو به توسط تمام بافت های بدن جذب میشود نقاطی از بدن که ضایعه دارند مقدار بیشتری از ماده رادیواکتیو را به خود جذب کرده و در نتیجه تابش اشعه گاما از این نقاط بیشتر است.
به علت تابش بیشتر اشعه از این نقاط صفحه حساس عکاسی که اشعه به آن برخورد میکند تیره تر میشود پس تصویر این نقاط بر روی عکس تیره تر دیده میشود. به این مناطق نقاط گرم Hot spot میگویند به این معنی که تایش گاما از این نقاط بیشتر بوده است.
بنابراین با بررسی شدت بازتابش اشعه از نقاط مختلف بدن میتوان متوجه شد که چه قسمت هایی از استخوان دچار مشکل شده است.
عفونت ها، تومورهای استخوانی، بیماری های روماتیسمی و شکستگی ها موجب میشوند که در محل ضایعه جذب ماده رادیواکتیو و بدنبال آن تابش بیشتر باشد.
اسکن رادیوایزوتوپ استخوان چگونه انجام میشود
اسکن استخوانی نوعی اسکن رادیوایزوتوپ یا هسته ای است. از این روش تصویربرداری در تشخیص بسیاری از بیماری ها استفاده میشود. برای تهیه یک اسکن رادیوایزوتوپ استخوان مراحلی طی میشوند که عبارتند از:
بیمار باید حدود ۴ ساعت قبل از انجام تصویربرداری به مرکز مربوطه که معمولا به آنها مراکز پزشکی هسته ای میگویند مراجعه کند. به بیمار توصیه میشود داروهای حاوی بیسموت را تا ۴ روز قبل از انجام اسکن رادیوایزوتوپ یا هسته ای مصرف نکند.
در مرکز تصویربرداری ابتدا از بیمار سوالاتی راجع به باردار بودن یا اینکه فرد در حال شیردادن است یا خیر پرسیده میشود.
سوالاتی در مورد سابقه ای از حساست، آسم و دیگر بیماری ها از بیمار پرسیده میشود. سپس ماده رادیواکتیو از طریق وریدی به بیمار تزریق میگردد. بیمار ممکن است در حین تزریق این ماده احساس گرما کند.
بعد از تزریق به بیمار اجاره داده میشود تا حدود ۴-۳ ساعت محل را ترک کند و پس از آن برای تصویربرداری برگردد. این مدت لازم است تا ماده رادیواکتیو تزریق شده در تمام بدن منتشر شده و در بافت مورد نظر جمع شود.
به بیمار توصیه میشود تا در این چند ساعت ۶-۴ لیوان مایعات بنوشد تا زیادی ماده رادیواکتیو از طریق کلیه ها دفع شود. در موقع برگشت بیمار به مرکز تصویربرداری از وی خواسته میشود تا ادرار جمع شده در مثانه را بطور کامل تخلیه کند.
پس از آن بیمار باید تمام اشیاء فلزی مانند جواهرات را از بدن خود دور کرده و یک لباس مخصوص بیمارستانی را بپوشد.
بیمار با کمک پرستار به اطاق تصویربرداری رفته و بر روی تخت مخصوص دراز میکشد. پرستار به وی کمک میکند تا در وضعیت مناسب روی تخت دراز بکشد.
این وضعیت ممکن است در طول تصویربرداری با کمک پرستار تغییر کند. پس از آن پرستار اطاق را ترک میکند. تکنیسین تصویربرداری در اطاق کناری حضور داشته و مراحل اسکن را کنترل میکند. او در تمام مراحل بیمار را دیده و صدای او را میشنود.
برای انجام اسکن هسته ای استخوان، دوربین بزرگی در نزدیک بدن بیمار شروع به تصویربرداری از بیمار میکند و به آهستگی در جهات مختلف حرکت میکند.
این تصویربرداری ممکن است حدود ۶۰-۳۰ دقیقه طول بکشد. در این مدت بیمار باید بیحرکت بر روی تخت دراز بکشد. در پایان، پرستار مجددا در اطاق حضور یافته و به بیمار کمک میکند تا از تخت پایین آمده و آنجا راترک کند.
پس از انجام اسکن هسته ای نیاز نیست بیمار اقدام خاصی انجام دهد. ماده رادیواکتیو در عرض ۳-۲ روز بعد از انجام اسکن از بدن دفع میشود. به بیماران توصیه میشود در این چند روز مایعات زیاد بنوشند تا بقیه ماده رادیواکتیو زودتر از بدن دفع شود.
در این مدت بیمار باید سعی کند در تماس نزدیک با زنان باردار و بچه های کوچک نباشد چون ممکن است مقدار کمی اشعه رادیواکتیو از بدن او ساطع شود.
آیا اسکن هسته ای خطرناک است
در تشخیص بیماری های مختلف نوع ماده رادیواكتیو بكار برده شده متفاوت است بطور مثال برای تشخیص بیماری های استخوان بیشتر از عنصر رادیواكتیو تكنیسیم technetium استفاده میشود.
البته در بعضی از موارد از گالیم Gallium و یا ایندیمIndium استفاده میگردد. در تشخیص بیماری های غده تیروئید از عنصر ید Iodine رادیواكتیو و برای تشخیص بیماری های قلبی از تالیمThallium رادیواكتیو استفاده میشود.
همه مواد رادیواكتیو استفاده شده در اسکن هسته ای یك خصوصیت مشترك دارند و آن اینست كه بسرعت تجزیه میشوند. از زمانیكه این مواد تولید شده تا زمانی كه میتوان از آنها استفاده كرد مدت زمانی است كه معمولا از چند روز بیشتر نیست و گاهی این زمان به چند ساعت هم تقلیل پیدا میكند.
پس مراكزی كه در آنها از روش تصویر برداری اسکن هسته ای استفاده میشود (كه به آنها مراكز تشخیصی پزشكی هسته ای میگویند) مواد مورد نیاز خود را بطور روزانه تامین میكنند.
ماده رادیواكتیو تزریق شده به بدن از خود اشعه گاما كه نوعی اشعه رادیواكتیو است تابش میكند. اشعه رادیواكتیو برای بدن مضر بوده و در مقادیر زیاد به سلول ها آسیب میرساند.
باید توجه داشت كه هر روش تشخیصی و درمانی در كنار مزایایی كه دارد میتواند عوارضی هم داشته باشد. دانشمندان و پزشكان سعی میكنند با بهبود تكنیك ها این عوارض و آسیب ها را به حداقل برسانند.
مقدار اشعه ایكه در هر بار اسكن هسته ای به بدن میرسد به اندازه اشعه ایست كه در 200 بار رادیوگرافی ساده به بدن وارد میشود. گرچه این مقدار زیاد است ولی آسیبی به بدن بیمار وارد نمیكند.
برای به حداقل رساندن آسیب اشعه رادیواكتیو سعی میشود حداقل میزان ماده رادیواكتیو بكار رود. پس غلظت ماده رادیواكتیو تزریقی به بیمار بسیار اندك بوده و در نتیجه میزان اشعه ساطع شده از بدن بیمار بسیار كم است.
به همین نسبت تصویربرداری از این میران اندك اشعه مشكل میشود. برای بدست آوردن یك تصویر مناسب اسکن هسته ای معمولا نیاز میشود تا بیمار حدود یك ساعت در مقابل دوربین دستگاه قرار گیرد تا میزان اشعه كافی به صفحه حساس دوربین وارد شود.
در این مدت دوربین ممكن است در جهات مختلف حركت كرده و بدن بیمار را از زوایای متفاوتی ببیند. در طول مدت تصویربرداری بیمار باید بدون حركت باشد.
انجام اسكن هسته ای برای جنین مضر است پس در صورت بارداری و یا شك به بارداری بیمار باید آن را به پزشك معالج اطلاع دهد. در صورتیكه اسكن هسته ای برای یك خانم شیرده انجام شود وی باید شیر خود را تا دو روز بعد از انجام آن دوشیده و دور بریزد.