رادیوگرافی یکی از روش های تصویربرداری پزشکی است که با استفاده از آن میتوان به نحوی درون بدن انسان را دید و از بعضی بیماری های آن اطلاع پیدا کرد.
این روش با استفاده از تابش اشعه ایکس X-ray ( اشعه رونتگن) به قسمتی از بدن انسان میتواند تصویر مورد نیاز را تهیه کند.
رادیوگرافی انواع متفاوتی دارد. پایه ای ترین نوع آن را رادیوگرافی ساده میگویند. رادیوگرافی ساده اولین نوع تصویربرداری یا اشعه ایکس است که به توسط بشر اختراع شده و هنوز بطور وسیعی از آن استفاده میشود.
یک تصویر رادیوگرافی ساده معمولا بصورت یک ورقه پلاستیکی یا سلوفان شفاف است که بر روی آن تصویری سیاه و سفید نقش بسته است. به آن عکس رادیولوژی یا فیلم رادیولوژی هم میگویند.
پزشک معمولا این ورقه را در مقابل نور قرار داده و تصویر را نگاه میکند. به دستگاهی که نور لازم را برای این کار تهیه میکند نگاتوسکوپ میگویند. تقریبا از هر نقطه ای از بدن انسان میتوان فیلم رادیولوژی تهیه کرد.
امروزه بیشتر از نوعی رادیوگرافی به نام رادیوگرافی دیجیتال استفاده میشود. در این نوع از رادیوگرافی از فیلم استفاده نشده و تصویر تهیه شده از بیمار بر روی صفحه مانیتور کامپیوتر قابل دیدن است. با این حال میتوان این تصاویر را هم بر روی فیلم چاپ کرد.
گاهی اوقات همراه با رادیوگرافی به بیمار مواد خاصی تزریق شده یا خورانده میشود. به این روش رادیوگرافی رنگی میگویند. از رادیوگرافی رنگی برای تشخیص بهتر و دقیقتر بعضی ضایعات استفاده میشود.
مقاله زیر در فصول زیر ارائه میشود
رادیوگرافی یا عكس برداری چگونه كار میكند
عکس برداری یا رادیوگرافی ساده چگونه انجام میشود
رادیوگرافی دیجیتال چیست
عکس برداری رنگی چیست
انواع عكس برداری رنگی كه در ارتوپدی استفاده میشوند كدامند
تكنیسن رادیولوژی كیست و رادیولوژیست چه كسی است
آیا اشعه ایکس یا رادیواکتیو برای بدن مضر است
رادیوگرافی یا عكس برداری چگونه كار میكند
مهمترین روش تصویربرداری پزشكی كه میتوان با استفاده از آن تا حدودی درون بدن را دید و بعضی بیماری های آن را تشخیص داد عكس برداری یا رادیوگرافی ساده است.
برای عكس برداری با اشعه ایكس قسمتی از بیمار را كه قصد بررسی آنرا دارند بر روی فیلم قرار میدهند و سپس به آن قسمت اشعه ایكس تابیده میشود.
اشعه ایكس از پوست و عضلات عبور كرده و به صفحه حساس برخورد میكند. رنگ این قسمت ها بعد از ظاهر شدن سیاه دیده میشود.
برعكس، استخوان مانع عبور اشعه ایكس شده و چون به زیر قسمتی كه استخوان قرار دارد اشعه نمیتابد بعد از ظاهر شدن به رنگ سفید دیده میشود.
در واقع عكس برداری با اشعه ایكس بسیار شبیه افتادن سایه شما بر روی دیوار است. وقتی در برابر آفتاب در مقابل دیوار قرار میگیرید قسمت هایی كه بدن شما جلوی عبور نور خورشید را گرفته بر روی دیوار تاریك تر شده و شما آنرا بصورت سایه خود میبینید.
رادیوگرافی ساده هم یك نوع بررسی سایه بافت های انسان است ولی در مقابل اشعه ایكس. البته اینطور نیست كه بافت ها یا جلوی اشعه ایكس را بگیرند یا به آن اجازه عبور بدهند.
مقدار عبور اشعه از بافت ها كم و زیاد است مانند یك شیشه كه میتواند شفاف باشد یا درجات متفاوتی از كدورت را داشته باشد.
به همین علت در یك عكس رادیوگرافی بعضی استخوان ها كه متراكم تر و محكم ترند سفیدتر و بعضی دیگر كمتر سفیدند.
بعضی چیزها كه به اشعه كاملا اجازه عبور میدهند ( مانند هوا یا گاز درون روده) كاملا سیاهند و بعضی دیگر كه مختصری جلوی عبور اشعه را میگیرند مانند عضلات خاكستری دیده میشوند.
رادیوگرافی ساده وسیله بسیار ارزشمندی برای بررسی استخوانها، شكستگی آنها و بیماری های مختلف آن است.
عکس برداری یا رادیوگرافی ساده چگونه انجام میشود
مقدار اشعه ای که در یک رادیوگرافی ساده به بدن بیمار تابیده میشود اندک بوده و برای سلامتی وی ضرری ندارد. البته خانم های باردار باید قبل از انجام رادیوگرافی پزشک معالج را در جریان وضعیت بارداری خود قرار دهند. در سه ماهه اول بارداری در انجام رادیوگرافی باید احتیاط کرد.
برای انجام رادیوگرافی ابتدا تکنیسین رادیولوژی بیمار را به اطاق رادیوگرافی هدایت میکند. روش انجام رادیوگرافی بسته به اینکه از چه اندامی تصویربرداری انجام میشود متفاوت است.
ممکن است نیاز شود تا بیمار در حالت درازکش بر روی تخت مخصوص رادیوگرافی (در حالت رو به بالا، به شکم و یا خوابیده به پهلو) قرار گیرد. بعضی تصاویر رادیوگرافی در حالت ایستاده تهیه میشوند و برای تهیه بعضی دیگر لازم است تا بیمار بنشیند.
تکنیسین رادیولوژی بیمار را در وضعیت مناسب قرار داده و اندامی را هم که قصد تصویربرداری از آن دارد در وضعیت مناسب قرار میدهد. و سپس یک صفحه فلزی مخصوص که فیلم رادیولوژی در آن قرار دارد را در زیر یا کنار اندام مورد نظر قرار میدهد. به این صفحه کاست Cassette میگویند.
در مرحله بعد منبع اشعه ایکس که بر روی دسته فلزی خاصی قرار گرفته را در نزدیکی اندام قرار میدهد بطوریکه قسمتی از اندام که نیاز به تصویربرداری دارد بین منبع اشعه ایکس و کاست قرار گیرد.
یک تصویر رادیوگرافی ساده
از بیمار خواسته میشود تا در همین وضعیت بی حرکت باقی بماند. تکنیسن رادیولوژی اطاق را ترک کرده و در اطاق مجاور کلید تولید اشعه ایکس را میفشارد. تابش اشعه ایکس به اندام مورد نظر در کسری از ثانیه صورت میگیرد.
در بسیاری اوقات عکس برداری از اندام در دو یا چند جهت انجام میشود به این معنی که چند عکس از اندام از زاویه های مختلف گرفته میشود. در این موارد تکنیسن رادیولوژی مجددا اندام را در وضعیت دیگری قرار داده و مراحل قبل را تکرار میکند.
از بیمار خواسته میشود تا در اطاق دیگری منتظر بماند. در این فاصله زمانی فیلم رادیولوژی به اصطلاح ظاهر میشود یعنی فرآیند های شیمیایی بر روی آن صورت میگیرد تا تصویر ایجاد شده بر روی آن قابل دیدن شود.
در صورتی که کیفیت تصویر تهیه شده در حد مطلوب بود به بیمار اجازه داده میشود تا بخش رادیولوژی را ترک کند.
فیلم رادیولوژی به توسط متخصص رادیولوژی دیده شده و تفسیر میشود. این تفسیر برای پزشک معالج نوشته شده و به همراه فیلم به بیمار داده میشود تا به پزشک معالج خود ارائه دهد.
رادیوگرافی دیجیتال چیست
در سال های اخیر نوع خاصی از رادیوگرافی ساده رایج شده كه به آن رادیوگرافی دیجیتال Digital radiography میگویند. تفاوت این روش با روش سنتی در كاست مورد استفاده است. این همان تفاوتی است كه دوربین های جدید دیجیتال با دوربین های قدیمی دارند.
دوربین های عكاسی قدیمی تصویر را بر روی یك فیلم ضبط میكردند و آن فیلم باید در لابراتوار ظاهر و سپس بر روی كاغذ چاپ میشد ولی در دوربین های دیجیتال تصویر بجای فیلم بر روی یك صفحه الكترونیك حساس به نور تابیده میشود كه اطلاعات نوری تصویر را تبدیل به سیگنال های الكتریكی میكند.
در رادیوگرافی دیجیتال هم بجای فیلم رادیولوژی، كاست حاوی یك صفحه الكترونیك است كه همان كار را انجام میدهد. برخورد اشعه ایكس كه از بدن بیمار عبور كرده است بر روی صفحه الكترونیك موجب تحریك نیمه هادی هایی كه بر روی آن قرار دارد میشود.
این نیمه هادی ها برحسب شدت اشعه ای كه به آنها برخورد كرده شدت جریان الكتریكی را ایجاد میكنند. اطلاعات این سیگنال های الكتریكی به توسط كامپیوتر پردازش شده و بر روی مانیتور قابل دیدن است.
البته میتوان تصویرهای حاصل از این نوع رادیوگرافی را بر روی فیلم هم چاپ كرد.
این روش تصویر برداری امتیازات زیادی دارد كه عبارتند از
- سرعت بالای تهیه تصویر
- كاهش هزینه ها به جهت حذف فیلم
- توانایی آرشیو تصاویر با سهولت بیشتر و امكان كپی فیلم به هر تعداد و بدون صرف هزینه اضافی
- توانایی ارسال تصاویر از مجاری الكترونیك مثل شبكه های بیمارستانی و یا از طریق اینترنت
- توانایی پزشك در دسترسی به تصویر رادیوگرافی به محض تهیه آن و در نقطه ای دیگر
- امكان نگهداری تمام تصویربرداری ها مانند رادیوگرافی ساده، س تی اسكن، ام آر آی، سونوگرافی در یك بستر مشترك
- كیفیت بهتر تصاویر
- امكان دستكاری كردن و ادیت تصویر (مانند بزرگ و كوچك كردن، روشن و تیره كردن، تغییر در كنتراست تصویر، علامت گذاری روی تصویر).
عکس برداری یا رادیوگرافی رنگی چیست
از لحاظ تاریخی اولین روش تصویربرداری پزشکی استفاده از رادیوگرافی ساده بوده است. در این روش، تصویر بدست آمده بر روی فیلمی ظاهر میشود که در ظاهر مانند فیلم های قدیمی سیاه و سفید بوده و رنگی در آن بکار نرفته است. مورد استفاده عمده رادیوگرافی ساده، دیده استخوان ها است.
در کنار رادیوگرافی ساده نوعی رادیوگرافی مکمل بوجود آمده که به آن عکس برداری رنگی میگویند. در این روش پزشک متخصص رادیولوژی ابتدا ماده خاصی را به بدن تزریق میکند یا این ماده به بیمار داده میشود تا خورده شود.
به این ماده در اصطلاح پزشکی رنگ میگویند. پس از آن از بیمار عکسبرداری انجام میشود. رنگی که به بیمار داده میشود در ظاهر رنگی نیست بلکه از ماده ای ساخته شده که اشعه ایکس از آن عبور نمیکند.
بنابراین در عکسبرداری رنگی پزشک میتواند رنگ بصورت سایه ای مجرا در تصویر ببیند. چون رنگ داده شده به بیمار شکل عضوی را میگیرد که رد آن قرار گرفته است پزشک بدین وسیله میتواند شکل عضور را در تصویر ببیند.
این نوع روش های تکمیلی تصویربرداری بتدریج در بین مردم به عکسبرداری رنگی معروف شد. در واقع فیلم تهیه شده از این روش ها هم سیاه و سفید و خاکستری است و در نتیجه نهایی کار، رنگی دیده نمیشود.
با پیشرفت فن آوری، در چند دهه اخیر روش های تصویر برداری جدیدتری مورد استفاده قرار گرفته است که از آن جمله میتوان به سی تی اسکن، ام آر آی، سونوگرافی و اسکن رادیوایزوتوپ استفاده کرد. گاهی اوقات مردم به این روش های تصویر برداری هم عکسبرداری رنگی میگویند.
با توجه به توضیحات ذکر شده مشخص است که استفاده از روش های تکمیلی تصویربرداری، فقط در بعضی موارد و برحسب اینکه پزشک معالج به دنبال پیدا کردن چه ضایعه ای باشد انجام میشود.
اینگونه نیست که چون تصویر رنگی از تصویر سیاه و سفید بهتر است یا تلویزیون رنگی از سیاه و سفید بهتر است عکس برداری به اصطلاح رنگی هم از عکسبرداری معمولی یا سیاه و سفید بهتر باشد. ولی از روش های زیر هم میتوان به عنوان روش های مکمل رادیولوژی استفاده کرد.
معمول ترین روش های عکس برداری یا رادیوگرافی رنگی که در ارتوپدی از آنها استفاده میشود عبارتند از
- آنژیوگرافی
- ونوگرافی
- میلوگرافی
- آرتروگرافی
انواع رادیوگرافی رنگی كه در ارتوپدی استفاده میشوند كدامند
معمول ترین روش های عكس برداری یا رادیوگرافی رنگی كه در ارتوپدی از آنها استفاده میشود عكس برداری از شریان، ورید، مفصل و كانال نخاعی است كه در زیر در مورد آنها بحث خواهد شد.
آنژیوگرافی Angiography
در این روش ابتدا ماده خاصی به درون شریانی كه قصد تصویربرداری از آنرا داریم تزریق میكنیم. این ماده مانع از عبور اشعه ایكس شده و در واقع موجب میشود خون هم مانع عبور اشعه شده و در نتیجه سایه شریان حاوی خون بر روی فیلم دیده شود. از این روش برای دیدن شریان های آسیب دیده اندام استفاده میشود.
از آنژیوگرافی میتوان برای مشاهده پارگی شریان ها، انسداد آنها، گشاد شدن غیر طبیعی آنها و دیگر مشكلات مربوط به شریان ها استفاده كرد.
ونوگرافی Venography
ونوگرافی نوعی از رادیوگرافی رنگی است که در آن ابتدا ماده خاصی به درون ورید یا سیاهرگی كه قصد تصویربرداری از آنرا داریم تزریق میكنیم.
این ماده مانع از عبور اشعه ایكس شده و در واقع موجب میشود خون هم مانع عبور اشعه شده و در نتیجه سایه ورید حاوی خون مانند استخوان بر روی فیلم دیده شود. از این روش برای تشخیص لخته شدن خون در وریدهای عمقی استفاده میشود.
استفاده از این روش امروزه تقریبا جای خود را به سونوگرافی داپلر Doppler sonography داده است.
میلوگرافی Myelography
آرتروگرافی Arthrography
تكنیسن رادیولوژی كیست و رادیولوژیست چه كسی است
وظیفه تهیه عكس رادیوگرافی به عهده تكنیسن رادیولوژی است. بعضی از تكنیسین های رادیولوژی فیلم های رادیولوژی ساده را تهیه میكنند. بعضی دیگر فیلم های تخصصی تر مانند سی تی اسكن و یا ام آر آی را تهیه میكنند.
یك تكنیسن رادیولوژی به بیمار كمك میكند تا در وضعیت مناسب در كنار دستگاه تصویربرداری قرار گرفته و پس از تنظیم كردن دستگاه از بیمار عكس میگیرد. سپس عكس را چاپ كرده و یا اگر به صورت دیجیتال تهیه شده باشد آن را در شبكه كامپیوتری قرار میدهد.
تكنیسین رادیولوژی تصاویر تهیه شده را تفسیر نمیكند. از او نمیتوان خواست تا با دیدن عكس تشخیص دهد بیمار دچار چه مشكلی است.
وظیفه تفسیر تصویر رادیوگرافی با متخصص رادیولوژی است. یك متخصص رادیولوژی یا یك رادیولوژیست كسی است كه از دانشكده پزشكی مدرك پزشكی دارد. سپس دوره تخصصی رادیولوژی را طی كرده است.
یك متخصص رادیولوژی میتواند انواع فیلم ها مانند رادیولوگرافی ساده، سی تی اسكن و ام آر آی را تفسیر كند. او میتواند با دیدن تصاویر رادیولوژی متوجه شود كه آیا قسمتی كه از آن عكسبرداری شده سالم یا بیمار است و اگر بیمار است چه بیماری دارد. متخصص رادیولوژی همچنین سونوگرافی هم میكند.
یك تكنیسین رادیولوژی میتواند بسیاری از عكس های رنگی را تهیه كند. با این حال برای تهیه بعضی از این عكس ها وجود یك متخصص رادیولوژی هم ضروری است.
گاهی اوقات متخصص رادیولوژی با كمك وسایل تصویربرداری مانند سی تی اسكن از بافت های دن نمونه برداری میكند. این نمونه برداری ها بصورت بسته انجام میشوند.
بیمار بر روی تخت سی تی اسكن دراز كشیده و سپس متخصص رادیولوژی با كمك تصاویر سی تی اسكن سوزن مخصوص نمونه برداری را در جهت مناسب از روی پوست به درون بافت مورد نظر هدایت و وارد كرده و نمونه برداری را انجام میدهد.
آیا اشعه ایکس یا رادیواکتیو برای بدن مضر است
هم اشعه ایکس و هم اشعه رادیواکتیو ( که از جنس اشعه گاما است) اگر بیش از حد مشخصی به بدن ما وارد شود مضر و خطرناک است.
این اشعه ها در مقادیر زیاد موجب اختلال در کارکرد سلول ها و تکثیر آنها میشوند. در مقادیر مضر میتوانند موجب اختلالات گذرا شوند و در مقادیر بسیار زیاد میتوانند موجب بروز سرطان و یا حتی مرگ شوند.
اشعه ایکس چیست
اشعه ایكس كه به توسط ویلهلم رونتگن آلمانی كشف شد جزو دسته ای از امواج است كه به آنها امواج الكترومغناطیسی Electromagnetic waves میگویند.
امواج رادیویی، امواج تلویزیونی، امواج رادار، نور مرئی، امواج مادون قرمز، امواج فوق بنفش، امواج ایكس و امواج گاما همگی یك خاصیت مشترك دارند و آن اینست كه همگی آنها امواج الكترومغناطیسی هستند.
تنها تفاوت آنها طول موج یا فركانس آنها است. تفاوت در طول موج این امواج موجب تغییر در توانایی آنها در نفوذ به درون اجسام میشود.
به اشعه ایكس اشعه رونتگن هم میگویند.
امواج ایكس و گاما با طول موج بسیار پایین و قدرت بالایی كه دارند میتوانند به درون اجسام نفوذ كنند. پس با اینكه نور مرئی نمیتواند از درون بدن انسان عبور كند ولی امواج ایكس میتواند.
طرز کار اشعه ایکس چیست
همانطور كه نور مرئی از شیشه عبور میكند اشعه ایكس هم از بدن عبور میكند. با این حال همانطور كه بعضی شیشه ها كاملا شفاف هستند و بعضی دیگر كدر یا مات اند بعضی بافت های بدن به امواج ایكس اجازه میدهند تا به راحتی از آنها عبور كند مثل پوست یا عضلات.
در عوض بعضی بافت های بدن مانند استخوان به راحتی اجازه عبور اشعه ایكس را نمیدهند.
وقتی به قسمتی از بدن اشعه ایكس میتابانیم این اشعه از پوست و عضلات عبور میكند ولی استخوان ها مانع از عبور آن شده و راه آنرا سد میكنند.
در روش رادیوگرافی ساده از یك ورقه یا صفحه پلاستیك خاص هم استفاده میكنند كه به آن فیلم هم میگویند. این صفحه به اشعه ایكس حساس است.
اگر اشعه ایكس به قسمت هایی از این صفحه برخورد كند تغییراتی در آن میدهد كه بعد از ظهور و ثبوت فیلم، آن قسمت سیاه رنگ دیده میشود و اگر به قسمت هایی از این فیلم اشعه ایكس نتابد بعد از ظهر شدن به رنگ سفید دیده میشود.
چه میزان از اشعه ایکس برای سلامتی خطرناک است
میزان خطری که اشعه ایکس برای سلامتی ایجاد میکند بسته به مقدار اشعه ای است که وارد بدن شما میشود. اگر این مقدار در حد مجاز باشد اشکالی ایجاد نمیکند ولی بیش از آن خطرناک است.
میزان مجاز اشعه ایکس یا اشعه رادیواکتیو که هر فرد میتواند بدون مشکل خاصی دریافت کند به توسط دانشمندان محاسبه شده است. این مقدار تجمعی است. به این معنی که مجموع مقدار اشعه هایی که در طول یک سال به بدن شما تابیده میشود باید از میزان خاصی کمتر باشد.
میزان اشعه دریافتی را با مقیاسی به نام میلی سیورت millisievert mSv اندازه گیری میکنند. در محیط زندگی همه ما مقداری اشعه رادیواکتیو بصورت طبیعی وجود دارد و هر فرد به طور طبیعی در هر سال ۳ میلی سیورت اشعه از محیط اطراف خود دریافت میکند.
برای مقایسه میزان اشعه دریافتی در روش های مختلف تصویر برداری به آمار زیر توجه کنید :
- بعد از یک رادیوگرافی اندام یک صدم میلی سیورت
- قفسه سینه یک دهم میلی سیورت
- ستون مهره یک و نیم میلی سیورت
- سی تی اسکن شکم ۵ میلی سیورت
آیا اشعه ایکس با اشعه رادیواکتیو یکی است یا تفاوت دارد
اشعه ایکس با اشعه رادیواکتیو متفاوت است. اشعه رادیواکتیو از جنس اشعه گاما است که البته آن هم از جنس اشعه های الکترومغناطیسی است ولی طول موج آن از اشعه ایکس کمتر و قدرت نفوذ آن بیشتر است. در محیط طبیعی اطراف ما بطور طبیعی مقادیری از اشعه رادیواکتیو وجود دارد.
مقداری از این اشعه از فضای ماورای زمین وارد محیط زندگی ما میشود و مقداری از آن حاصل تجزیه مواد رادیواکتیو در فضای پیرامون ما است. حتی در درون بدن ما در هر ثانیه ۹۰۰۰ تجزیه رادیواکتیو انجام میشود. پس بدن ما در طول روز بطور طبیعی در معرض مقداری اشعه رادیواکتیو قرار دارد.